Akcesoria sokolnicze

Sokolnictwo wytworzyło na przestrzeni wieków szereg akcesoriów, które choć nie tak liczne, są charakterystyczne wyłącznie dla tej dziedziny. Większość z nich w swej formie pozostaje niezmienna od wielu wieków, różniąc się czasem jedynie materiałem użytym do ich wyrobu. W dawnych czasach, akcesoria te bywały bogato zdobione złotem i drogimi kamieniami, stanowiąc same w sobie dużą wartość. Współcześnie mają one raczej skromną formę a ich główną cechą powinna być trwałość i funkcjonalność. Niektóre z nich można wykonać samemu, zaś inne lepiej kupić u producentów, którzy oferują swoje wyroby na spotkaniach i specjalistycznych targach sokolniczych a także w sprzedaży Internetowej. Ważne jest, aby akcesoria miały także estetyczny wygląd, odpowiedni do szlachetności sztuki sokolniczej. Podstawowym surowcem, zwłaszcza przy wykonywaniu elementów dotykających ciała ptaków jak pęta czy kapturki, jest naturalna skóra.

Pęta

Są to rzemyki o długości ok. 20 cm zaplatane na nogach ptaka w taki sposób, iż nie zaciskają się podczas jego zrywów i szarpnięć. Pęta, zakładane na stałe, służą do przytrzymywania ptaka łowczego na rękawicy podczas treningu czy polowania. Są wykonywane z miękkiej, dość grubej i wytrzymałej skóry. Obecnie stosuje się zarówno pęta tradycyjne, mające kształt paska rozszerzonego na jednym końcu (obejmującym nogę ptaka), jak i dwuczęściowe tzw. aylmeri. W tym przypadku, na nodze ptaka mocuje się skórzane cholewki (szczepki) z metalowym oczkiem, przez które jest przeciągany rzemyk zakończony supełkiem. Na pętach, często mocuje się tabliczkę adresową właściciela ptaka. Niezależnie od rodzaju, pęta mają zawsze na końcu otwory służące do zaplatania na karabińczyku.

Karabińczyk (lub werblik)

Ma on podłużne lub okrągłe oczka i służy do łączenia obu pęt, zapobiegając ich skręcaniu. Pęta zaplata się na jednym, zwykle większym oczku. Karabińczyki mają różne kształty i wielkości dostosowane do wagi oraz siły ptaka łowczego. Ważne by były one w miarę lekkie, niezbyt duże i przede wszystkim solidne. Ich wytrzymałość jest bardzo ważna gdyż pęknięcie, które następuje zwykle w miejscu łączenia oczek, powoduje ucieczkę ptaka z połączonymi pętami. To zaś, prędzej czy później, doprowadzi do jego zawiśnięcia w gałęziach drzew, co może się zakończyć śmiercią.

Pętca

Jest to mocny rzemień o długości ok. 1m zakończony z jednej strony supełkiem, który przeciąga się przez drugie oczko karabińczyka. Pętca służy do przywiązywania ptaków do bereł i siedzisk. Wraz z pętami i karabińczykiem tworzy swego rodzaju smycz, na której utrzymuje się ptaki łowcze w sezonie treningów i polowań. Obecnie, coraz częściej zamiast rzemienia stosuję się, jako pętce cienkie linki żeglarskie lub alpinistyczne, które są bardziej wytrzymałe i nie wymagają stałej konserwacji jak skóra. Należy jednak pamiętać, iż, w odróżnieniu od rzemienia, węzły mają tendencje do luzowania się podczas szarpnięć. Odwiązanie się i ucieczka ptaka wraz pętcą jest bardzo niebezpieczna, gdyż na pewno zakończy się zawiśnięciem na drzewie.

Rękawica

Wykonuje się je z dość grubej i miękkiej skóry lub irchy, z przedłużonym i rozciętym od dołu mankietem. Ptaki łowcze nosi się na lewej ręce gdyż prawa, bardziej sprawna, jest potrzebna do wykonywania innych czynności w trakcie treningu czy polowania. Rękawica jest najczęściej wykończona chwostem, do którego można przywiązać koniec trzymanej w dłoni pętcy, co zapobiega przypadkowemu wyrwaniu się ptaka. Długość i grubość rękawicy zależy od rodzaju ptaka, jakiego chcemy układać, Do sokołów używamy rękawic krótszych i cieńszych, do jastrzębi dłuższych i mocniejszych, zaś do orłów najgrubszych i sięgających aż do łokcia. Noszenie skórzanych rękawic przy wyższych temperaturach jest dość uciążliwe. Dlatego Np. sokolnicy arabscy używają „karwaszy” - przewiewnych mufek, wykonanych materiału dywanowego i nasuwanych na dłoń oraz nadgarstek.

Dzwonki

Mają kulisty lub owalny kształt i służą do lokalizowania ptaka łowczego, gdy stracimy go z pola widzenia. Dzwonki powinny być niewielkie, lekkie i donośne – słyszalne z odległości 100-200m. Są wykonywane najczęściej z mosiądzu i srebra oraz stopów tych metali.  Wiąże się je na nogach ptaków za pomocą rzemyka w kształcie strzałki.

Karnal (lub kapturek)

Wykonuje się je wyłącznie z naturalnej skóry i spełniają rolę środka uspokajającego. Zakłada się je ptakom głównie na czas transportu, podczas wykonywania zabiegów lub naprawy uszkodzonych piór. W przypadku sokołów, kapturek zakłada się także podczas polowania, aby nie zrywały się za widzianymi ptakami, na które nie zamierzamy polować i nie traciły w ten sposób energii. Często, po założeniu kapturka ptaki oddają się drzemce. Stosuje się trzy rodzaje karnali, których wzór opracowano przed wiekami, a które różnią się nieznacznie krojem i kształtem. Są to karnale indyjskie – szyte z jednego kawałka skóry i najłatwiejsze do wykonania, gdyż posiadają najkrótszą krawędź szycia. Są one dość płytkie i mają trójkątny obrys. Również z jednego kawałka skóry wykonuje się karnale arabskie, jednak te są głębsze, bardziej okrągłe i mają nieco inny system zaciągania. Trzeci rodzaj to karnale holenderskie, które składają się z trzech części – środkowej i dwóch bocznych, często kolorowych paneli. Bywały one wykańczane również kolorowymi pomponami, w których mocowano pióra innych ptaków złowionych przez sokoła. Każdy kapturek otwiera się i zamyka przy pomocy rzemyków, umocowanych w tylnej części. Dobry karnal powinien być lekki i dobrze dopasowany, gdyż w przeciwnym razie drażni ptaka i ten będzie ciągle próbował go zrzucić. Kapturek można wykonać samemu, aczkolwiek wymaga to żmudnej i dość długiej pracy.

Torba sokolnicza

Służy do noszenia innych akcesoriów jak np. wabidło, linki do ćwiczeń początkowych czy karmy dla ptaka, jak i upolowanej zwierzyny. Tradycyjna torba ma gruszkowaty kształt, jest dwustronna i umocowana na szerokim pasie za pomocą karabińczyka, co umożliwia jej łatwe odwracanie. Nosi się ją na prawym boku, pod wolną ręką. Torby sokolnicze wykonuje się ze skóry lub też obszywanego skórą, mocnego materiału czy brezentu. Obecnie, torba jest często zastępowana specjalnymi kamizelkami o dużych kieszeniach z boku i z tyłu. Są one znacznie wygodniejsze, zwłaszcza podczas biegu lub dłuższego chodzenia z ptakiem.

Wabidło

Jest to skórzana atrapa imitująca ptaka, która służy do przywoływania ptaka z dalszej odległości. Na korpusie wabidła, zwłaszcza na początku układania, mocuje się skrzydła ptactwa, na które najczęściej będziemy polować. Przywiązuje się tam również smaczny kawałek mięsa, będący nagrodą za przylot do sokolnika. Ptaki drapieżne szybko reagują na ruch, – jeśli machniemy wabidłem lub podrzucimy je w górę, ptak żwawo przylatuje traktując je, jako swoją zdobycz. Manewrując odpowiednio wabidłem możemy utrudniać jego złapanie przez ptaka imitując ucieczkę ofiary. W ten sposób wyrabiamy u ptaka zwrotność i pewny chwyt.

Gwizdek

Służy do przywoływania ptaka z bliższej odległości, podobnie jak wołanie po imieniu (każdy ptak łowczy ma swoje imię nadane przez właściciela). Dawniej stosowano w tym celu świstawki wykonane z kości. Stosuje się różne rodzaje gwizdków o wysokiej tonacji, w tym również stosowane w układaniu psów.

Dłużec

Dawniej długi rzemień a obecnie zwykle mocna i cienka linka od długości ok. 20 metrów, służąca do wstępnych ćwiczeń ptaka łowczego na uwięzi. Powinna być w miarę lekka, aby ptak nie miał trudności z jej uciągnięciem. Jeden koniec mocujemy solidnie do przygotowanego w tym celu metalowego pręta lub kołka wbijanego w ziemię, zaś drugi koniec przywiązujemy do karabińczyka. Długość linki rozwijamy odpowiednio do postępu w wykonywaniu ćwiczeń. 

Waga

Służy do codziennego ważenia ptaków przed treningiem lub polowaniem, co pozwala określić ich kondycję oraz przewidywać zachowanie w polu. Najczęściej stosuje się tu małe elektroniczne wagi z zamocowanym klockiem, na którym można posadzić ptaka. 

Kuweta

Świeża woda powinna się zawsze znajdować w zasięgu ptaka, zwłaszcza w okresie lata i jesieni. Używa się do tego celu specjalnych kuwet lub dużych podstawek pod donice, które powinny mieć około 60-70cm średnicy i około 10cm głębokości.

Zestaw telemetryczny

W naszych warunkach jest to niestety jeszcze luksus, na który stać niewielu sokolników. Nie pomaga on, co prawda układać ptaków, ale jest zabezpieczeniem przed ich utratą (chociaż też czasami zawodnym). Składa się z małego nadajnika mocowanego na nodze lub ogonie ptaka oraz odbiornika z anteną kierunkową, który można nosić z sobą lub mieć w samochodzie. Sprzęt ten, stosowany głównie w układaniu sokołów, służy do lokalizacji ptaka w wypadku oddalenia się na większą odległość (do kilkunastu kilometrów). Obecnie, za granicą produkuje się kilka rodzajów i typów specjalnie dla sokolników, które jednak kosztują kilka tysięcy złotych.

Narzędzia i materiały

Każdy sokolnik, zanim jeszcze nabędzie ptaka łowczego, powinien zaopatrzyć się w zestaw narzędzi i materiałów niezbędnych w praktyce sokolniczej. Musi również posiadać zestaw podstawowych akcesoriów jak pęta czy pętce, które trzeba wykonać samemu, najlepiej po kilka sztuk. Jak już wspomniano, podstawowym materiałem do wyrobu akcesoriów jest skóra. Trzeba mieć jej różne rodzaje – grubsze i cieńsze, miękkie i sztywniejsze. Do celów sokolniczych najbardziej przydatna jest skóra licowa i nielakierowana. Niezbędne są też środki do jej natłuszczania, najlepiej w postaci kremu. Do szycia lub naprawy akcesoriów potrzebne będą także średnie i większe igły, mocne i odporne na wilgoć nici oraz dratwa. Przydatny bywa także mały ostry szpikulec, którym można zaznaczać punkty na skórze lub wykonywać małe otworki podczas szycia. Do cięcia skóry używa się skalpeli lub solidnych – ostrych i precyzyjnych nożyczek, natomiast różne otwory wykonujemy za pomocą specjalnych wybijaków. Niezbędny jest także wodoodporny, dobry klej do skóry lub naprawy piór, który powinien schnąć dość szybko, ale nie błyskawicznie. Kleje tzw. sekundowe nie są tu najlepsze, gdyż niektóre czynności, zwłaszcza przy ruszającym się ptaku, wymagają czasem kilkakrotnych poprawek. Do wykonania i założenia pęt typu aylmeri, należy kupić zestaw metalowych oczek o średnicy 6-8mm wraz ze szczypcami do ich zaciskania. Zestawy takie można nabyć w dużych marketach, jednak ich jakość bywa czasem mizerna. Przy wiązaniu pęt lub dzwonków na nogach ptaków, bardzo przydatna jest pęseta z wąską końcówką, natomiast do przycinania różnych materiałów praktyczne są niewielkie, lecz ostre cążki. Obecnie jest dość duży wybór mocnych linek żeglarskich lub alpinistycznych, z których można wykonać pętce (grubość ok. 5-6mm). Należy też mieć trochę szorstkiej wykładziny tzw. sztucznej trawy, którą należy pokryć siedziska lub berła dla ptaka. Do podręcznego wyposażenia sokolnika powinna też należeć niewielka apteczka, która może się przydać zarówno nam jak i ptakowi. Wystarczą w niej podstawowe środki dezynfekcyjne oraz plaster z bandażem.

Opracował: Henryk Mąka